کتاب فتح عشق

اهمّیت و جایگاه دعا

نیاز بردن به درگاه بی‌نیاز

خدای متعال می‌فرماید:يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ؛ «اى مردم شما به خدا نیازمندید و خداست كه بى‌نیاز ستوده است.»^[1] از این آیه شریفه استفاده می‌شود که خداوند به صراحت به همه‌ی انسان‌ها تذکّر می‌دهد که شما فقر ذاتی دارید و باید برای رفع این فقر و ضعف به‌سوی خدای بی‌نیاز و حمید متّصل و متوسّل شوید، تا او از خزائن رحمت خویش به شما روزی عطا فرماید. پس از اینکه بنده متوجّه ضعف خویش شد، باید تصمیم به ارتباط با رازق توانای جهان بگیرد و درخواست‌های خویش را با او مطرح سازد تا نیاز او برآورده گردد. چنان‌چه حضرت‌صادقA فرمود: «هر كه از فضل خداى عزّوجّل درخواست نكند، نیازمند و فقیر گردد.»^[2]

راه رسیدن به آمال و آرزوها در قرآن کریم منحصر در دعا کردن می‌باشد، آنجا که می‌فرماید: وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ؛ «و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا شما را اجابت كنم، در حقیقت كسانى كه از پرستش من كبر مى‌‏ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى ‏آیند.»^[3] در جای دیگر خداوند از راه پیامبرش به مؤمنین مژده می‌دهد که: وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ؛ «ای پیامبرم! هرگاه بندگانم از تو درباره‌ی من سؤال کردند، به مردم بگو من به شما نزدیکم و جواب دعای دعاکنندگان را می‌دهم.»^[4]

 

تأثیر دعا در تغییر مقدّرات

برخلاف تصوّر عده‌ای، نباید گمان کرد آنچه مقدّر شده، غیرقابل تغییر است و راهی برای بهتر نمودن مقدّرات نیست. حضرت‌صادق(ع) به میسر‌بن عبدالعزیز فرمود:

«اى میسر! دعا كن و مگو كه كار گذشته است و آنچه مقدّر شده همان شود (و دعا اثرى ندارد)، همانا نزد خداى عزّوجّل منزلت و مقامى است كه بدان نتوان رسید جز به درخواست و مسألت، و اگر بنده‏اى دهان خود ببندد و درخواست نكند چیزى به او داده نشود، پس درخواست كن تا به تو داده شود. اى میسر! هیچ درى نیست كه كوبیده شود جز اینكه امید آن رود كه بروى كوبنده باز شود.»

لذا بهترین راه برای برطرف کردن نیازها و حوائج، همان است که در عُرف دینی به آن دعا اطلاق می‌گردد، زیرا دعا راهگشاترین راه برای رفع نیاز بنده از سوی مولا است و باعث دفع هرگونه بلائی می‌شود.

لذاست که  فرمود: «بِالدُّعَاءِ يُسْتَدْفَعُ‏ الْبَلَاءُ.»^[5] در این میان آنچه در دعا کردن مهم است، آن است که انسان از تأخیر استجابت دعا ناامید نگردد و بداند دعای او مهم‌تر از مستجاب شدن است.

 

«دعا» سلاح موحّدان

در هرجنگی برای آنکه سربازان قابلیت پیروزی را داشته باشند، لازم است که به اسلحه و ادوات جنگی مجهز باشند تا به فلاح و پیروزی دست یابند. در روایت هست که حضرت‌رضاA همیشه به اصحاب خود می‌فرمود: بر شما باد به اسلحه‌ی پیغمبران. به او عرض شد: اسلحه‌ی پیغمبران چیست؟ فرمود: دعاء است.^[6]

همان‌گونه که ادوات جنگی می‌تواند دشمن را از پای در بیاورد، دعای مؤمن می‌تواند بر مشکلات و موانع فائق گردد. امام‌صادقA فرمود: دعا از نیزه نافذتر است.^[7]

درست است که مؤمن واقعی از آن جهت که گاهی خطا نموده و فرامین مولای خود را زیرپا گذاشته است، شرم می‌کند دعا کند و دست نیاز به‌سوی معبود حقیقی ببرد، یا شاید حتّی به‌خاطر خطاهای بی‌شمار خویش، امیدی به استجابت دعا نداشته باشد، لکن طبق مضامین روایات، به هرکس توفیق دعا کردن داده شده باشد، از استجابت محروم نمی‌گردد.

حضرت‌صادقA فرمود: هیچ بنده‏اى دست به درگاه خداى عزیز جبار نگشاید جز اینكه خداى عزّوجّل شرم كند كه آن را تهى بازگرداند تا اینكه از فضل رحمت خود در آن بنهد، پس هر‌گاه یكى از شماها دعا كرد، دستش را برنگرداند تا آن را به سر و روى خود بكشد.^[8]

 

شرایط اجابت دعا

حضور قلب

سلیمان بن عمرو گوید: شنیدم حضرت‌صادق(ع) می‌فرمود: خداى عزّوجّل اجابت نكند دعائى كه از روى دل غافل باشد، پس هر گاه دعا كردى بدان توجّه كن و یقین داشته باش كه اجابت شود.^[9] پیامبر خداJ به حضرت علی(ع) فرمود: خداوند دعاى مردى را كه با غفلت اداء می‌كند نمی‌پذیرد.^[10] از پیامبراکرمJ نقل است که فرمودند:«وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لَا يَسْتَجِيبُ دُعَاءً مِنْ قَلْبِ غَافِلٍ لَاهٍ؛ و بدانید که خداوند دعا را از قلب غافل بیخبر نمی‌پذیرد.»^[11]

باور به استجابت

درباب یقین داشتن به اجابت در حال دعا حضرت‌صادقA فرمود: هر گاه دعا كردى، گمان كن كه حاجتت بر در خانه است.^[12] پیامبراکرمJ فرمودند: «ادْعُوا اللَّهَ وَ أَنْتُمْ مُوقِنُونَ بِالْإِجَابَةِ؛ خدا را بخوانید و به اجابت دعای خود یقین داشته باشید.»^[13]

اصرار و پافشاری زیاد

امیر‌المؤمنین(ع) فرمود: دعا سپر مؤمن است و هر گاه بسیار درى را كوبیدى، به روی تو باز شود.^[14]

تضرّع

امام علی(ع) فرمود: «وَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ حِينَ تَنْزِلُ بِهِمُ النِّقَمُ وَ تَزُولُ عَنْهُمُ النِّعَمُ فَزِعُوا إِلَى رَبِّهِمْ بِصِدْقٍ مِنْ نِيَّاتِهِمْ وَ وَلَهٍ مِنْ قُلُوبِهِمْ لَرَدَّ عَلَيْهِمْ كُلَّ شَارِدٍ وَ أَصْلَحَ لَهُمْ كُلَّ فَاسِدٍ؛ اگر مردم هنگامی که بلا به آنان می‌رسد، با صدق نیّت نزد خداوند زاری و تضرّع می‌کردند، خداوند هر چیز گرفته‌شده‌ای را به آنان برمی‌گرداند و هر چیز خراب‌شده‌ای را اصلاح می‌نمود.»^[15]

اضطرار

امام حسین(ع) در دعای عرفه می‌فرماید:«اللهمَ اِنکَ تُجیبُ المُضطَر وَ تَکشِفُ السوء وَ تُغیثُ المکروب؛ خدایا! تویی که اجابت کنی دعای درماندگان را.» قرآن کریم دراین‌باره می‌فرماید: Pامّن یجیب المضطرّ إذا دعاه و یکشف السّوءO؛ «یا [كیست] آن كس كه درمانده را چون وى را بخواند اجابت مى‌‏كند و گرفتارى را برطرف مى‌گرداند.»^[16]

نا امیدی از غیرخدا

امام سجادA می‌فرماید: «مَنْ لَمْ يَرْجُ النَّاسَ فِي شَيْ‏ءٍ وَ رَدَّ أَمْرَهُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي جَمِيعِ أُمُورِهِ اسْتَجَابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ فِي كُلِّ شَيْ‏ء؛ هر كس در هیچ كارى به مردم امید نبندد و همه‌ی كارهاى خود را به خداى عزّوجّل واگذارد، خداوند هر خواسته‌اى كه او داشته باشد را اجابت كند.»^[17]

شکستگی و رقّت قلب

حضرت محمدJ می‌فرمایند: «اِغتَنِمُوا الدُّعاءَ عِندَ الرِّقَّةِ فَإِنَّها رَحمَةٌ؛دعا كردن را در هنگام رقّت قلب غنیمت شمرید، كه رقّت قلب، رحمت است.»^[18]

پاکی رزق و روزی

امام صادقA فرمود: «إِذَا أَرَادَ أَحَدُكُمْ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ فَلْيُطَيِّبْ كَسْبَهُ وَ لْيَخْرُجْ مِنْ مَظَالِمِ النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ لَا يُرْفَعُ إِلَيْهِ دُعَاءُ عَبْدٍ وَ فِي بَطْنِهِ حَرَامٌ أَوْ عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ لِأَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ؛ هر كس بخواهد دعایش مستجاب شود، باید كسب خود را حلال كند و حق مردم را بپردازد. دعاى هیچ بنده‌اى كه مال حرام در شكمش باشد یا حق كسى بر گردنش باشد، به درگاه خدا بالا نمى رود.»^[19]

حضرت محمدJ می‌فرماید: «مَنْ أَكَلَ مِنَ الْحَلَالِ الْقُوتَ صَفَا قَلْبُهُ وَ رَقَّ وَ دَمَعَتْ عَيْنَاهُ وَ لَمْ يَكُنْ لِدَعْوَتِهِ حِجَاب؛ هر كس از لقمه حلال بخورد، قلبش صفا و رقّت مى‌یابد، چشمانش از ترس خداوند متعال پر اشك مى‌شود و براى (استجابت) دعایش مانعى نمى باشد.»^[20]

نداشتن مانع

امام علیA می‌فرماید: «لَا تَسْتَبْطِئْ إِجَابَةَ دُعَائِكَ وَ قَدْ سَدَدْتَ طَرِيقَهُ بِالذُّنُوب؛ اجابت دعایت را دیر مپندار، در حالی که خودت با گناه راه اجابت آن را بسته‌ای.»^[21] در دعای کمیل از امیرالمؤمنینA نقل است که فرمود: «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِىَ‏ الذُّنُوبَ‏ الَّتِى‏ تَحْبِسُ‏ الدُّعآء؛ خدایا! گناهانی که باعث محبوس ماندن دعا می‌گردند را ببخش.»

یکی از نکاتی که خیلی مهم این است که چون خداوند ما را امر به دعا نموده، ما دعا می‌کنیم، زیرا برخی افراد در بعضی از حالات چنان لطافت و حیا دارند و به تصمیمات خداوندمتعال معرفت دارند که از درخواست حاجت در محضر الهی شرم می‌کنند، ولی باید توجّه کرد که دعاکردن امری است از ناحیه‌ی خود خداوند متعال و باید به این فرمان همانند دیگر دستورات توجّه و عمل نمود؛ خداوند متعال از دعا کردن بنده‌ی مؤمن خویش استقبال می‌کند، زیرا شنیدن صدای بنده‌ی خود را دوست دارد و لذا بر همه لازم فرموده تا او را بخوانند.

اشتتیاق خدا برای شنیدن صدای بنده‌اش

امام صادقA فرمود: «انَّ الْعَبْدَ لَيَدْعُو فَيَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْمَلَكَيْنِ قَدِ اسْتَجَبْتُ لَهُ وَ لَكِنِ احْبِسُوهُ بِحَاجَتِهِ فَإِنِّي أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَ صَوْتَهُ وَ إِنَّ الْعَبْدَ لَيَدْعُو فَيَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَجِّلُوا لَهُ حَاجَتَهُ فَإِنِّي أُبْغِضُ صَوْتَهُ؛ هر آینه بنده دعا مى‌كند و خداوند عزّوجّل به دو فرشته مى‌فرماید: من دعاى او را مستجاب كردم، امّا حاجتش را نگه دارید، زیرا دوست دارم صداى او را بشنوم و همانا بنده دعا مى‌كند و خداوند تبارك و تعالى مى‌فرماید: زود خواسته‌اش را برآورید كه من خوش ندارم صداى او را بشنوم.»^[22] با این حال در زیرین دعا و درخواست‌های ما، باید رضایت کامل به مقدرات الهی باشد تا از مرز تسلیم بودن به رضای خداوند خارج نشویم، ولی از اصل دعا نباید غفلت ورزید.

دل به دلدار بسپار تا صلاح خویش را بفهمی!

حضرت علیA در خطبه 227 نهج البلاغه می‌فرماید: «اللَّهُمَّ إِنْ فَهِهْتُ‏ عَنْ مَسْأَلَتِي أَوْ عَمِيتُ عَنْ طِلْبَتِي‏ فَدُلَّنِي‏ عَلَى‏ مَصَالِحِي‏ وَ خُذْ بِقَلْبِي‏ إِلَى‏ مَرَاشِدِي‏ فَلَيْسَ‏ ذَلِكَ‏ بِنُكْرٍ مِنْ‏ هِدَايَاتِكَ‏ وَ لَا بِبِدْعٍ‏ مِنْ‏ كِفَايَاتِك»؛ در اینجا حضرت دارد مطلب مهم و اساسی را هنگام دعا به ما یاد می‌دهد که انسان باید طلب حقیقی و مسالت واقعی را هم از خودِ خدای تبارک و تعالی بخواهد، به این معنا که قلب را به دست صاحب اصلیش بدهیم تا او رشد و صلاح را به دل ما بیندازد و ما آن را طلب نماییم؛ چراکه ما هرچه دعای با کیفیتی کنیم، باز هم ممکن است دعای بهتر از آن وجود داشته باشد که به ذهن و دل ما خطور نکند. با این حال دعای افتتاح از جمله ادعیه‌ای است که در بهترین ماه از دوازده ماه سال بر خواندن آن توصیه شده و همین نشانگر اهمّیت معارف موجود در این دعاست که قطعاً در کمال و رشد سالک الی الله تاثیر زیادی دارد.

معارف دعای افتتاح

این دعا به چند بخش اصلی تقسیم می‌شود و در لابه‌لای آن درخواست‌های دیگر نیز مطرح می‌گردد.

ابتدای این دعا با ثناء الهی شروع می‌شود: «اَللّهُمَّ اِنّى اَفْتَتِحُ الثَّنآءَ بِحَمْدِکَ» و در ادامه، مهم‌ترین فراز دعا که‌یقین به ارحم الراحمین بودن پروردگار متعال است را بیان می‌کند؛ که لازم است این باور تا آخر دعا در قلب و ذهن خواننده استمرار یابد؛ زیرا باتوجّه به نکات استفاده شده از مطالب کتاب، عبارتِ «اَیْقَنْتُ اَنَّکَ اَنْتَ اَرْحَمُ الرّاحِمینَ» زیربنایی‌ترین و اساسی‌ترین جمله دعا محسوب می‌گردد.^[23] پس از آنکه به نشانه‌ی احترام و ادب، بیان می‌شود که خداوندا تو خود به من اذن حاجت و مسئلت دادی: «اَللّهُمَّ اَذِنْتَ لى فى دُعآئِکَ وَ مَسْئَلَتِکَ»، آن‌گاه با آوردن عبارات «فَاسْمَعْ یا سَمیعُ مِدْحَتى وَ اَجِبْ یا رَحیمُ دَعْوَتى وَ اَقِلْ یا غَفُورُ عَثْرَتى» که به نحوی خلاصه‌ای از ادبیات اصلی دعاست، به متن اصلی دعا وارد می‌شویم:

مدح و ستایش پروردگار؛ «فَاسْمَعْ یا سَمیعُ مِدْحَتى»

الْحَمْدُ لِلهِ بِجَمِيعِ مَحَامِدِهِ كُلِّهَا عَلَى جَمِيعِ نِعَمِهِ كُلِّهَا

الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى عَفْوِهِ بَعْدَ قُدْرَتِهِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يُجِيبُنِي حِينَ أُنَادِيهِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي يُؤْمِنُ الْخَائِفِينَ

الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهَذَا وَ مَا كُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ

درخواست اجابت دعا؛ «وَ اَجِبْ یا رَحیمُ دَعْوَتى»

حوائج و درخواست‌های این دعا بسیار زیاد هستند، ولی برخی از آن‌ها عبارتند از:

اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ قَلِيلا مِنْ كَثِيرٍ

فَارْحَمْ عَبْدَكَ الْجَاهِلَ وَ جُدْ عَلَيْهِ بِفَضْلِ إِحْسَانِكَ

تمنای چشم‌پوشی از لغزش‌ها؛ «وَ اَقِلْ یا غَفُورُ عَثْرَتى»

اللَّهُمَّ إِنَّ عَفْوَكَ عَنْ ذَنْبِي

وَ تَجَاوُزَكَ عَنْ خَطِيئَتِي

وَ صَفْحَكَ عَنْ ظُلْمِي

وَ سَتْرَكَ عَلَى [عَنْ‏] قَبِيحِ عَمَلِي

وَ حِلْمَكَ عَنْ كَثِيرِ [كَبِيرِ] جُرْمِي

دعا برای پیامبر(ص) و معصومین(ع)

ادامه دعا پس از سلام دعا و صلوات بر نبی خدا و آل او%، اختصاص به درخواست حاجت برای امام زمانA و حکومت او می‌یابد.

اللَّهُمَّ أَعِزَّهُ وَ أَعْزِزْ بِهِ وَ انْصُرْهُ وَ انْتَصِرْ بِهِ

اللَّهُمَّ أَظْهِرْ بِهِ دِينَكَ وَ سُنَّةَ نَبِيِّكَ

اللَّهُمَّ الْمُمْ بِهِ شَعَثَنَا وَ اشْعَبْ بِهِ صَدْعَنَا

در نهایت این قسمت از دعا با عبارت «اللَّهُمَّ إِنَّا نَشْكُو إِلَيْكَ فَقْدَ نَبِيِّنَا صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ غَيْبَةَ وَلِيِّنَا [إِمَامِنَا] وَ كَثْرَةَ عَدُوِّنَا وَ قِلَّةَ عَدَدِنَا» که شکوه‌ای عاشقانه است به پایان می‌رسد.

برخی از عبارت‌های این دعا منحصر به فرد هستند که البتّه جای تأمّل و شگفتی زیاد دارند و اگر از ناحیه‌ی معصومین وارد نشده بود،به راحتی جرات بیان آن نبود. این جملات که از حقیقت زیادی برخوردارند، در قالب چنین جملاتی آمده‌اند:

عتاب به مولا: فَإِنْ أَبْطَأَ عَنِّي [عَلَيَ‏] عَتَبْتُ بِجَهْلِي عَلَيْكَ وَ لَعَلَّ الَّذِي أَبْطَأَ عَنِّي هُوَ خَيْرٌ لِي

صبر بر پستی بنده: فَلَمْ أَرَ مَوْلًى [مُؤَمَّلا] كَرِيما أَصْبَرَ عَلَى عَبْدٍ لَئِيمٍ مِنْكَ عَلَيَّ

روی‌برگردانی عبد از پروردگار: يَا رَبِّ إِنَّكَ تَدْعُونِي فَأُوَلِّي عَنْكَ وَ تَتَحَبَّبُ إِلَيَّ فَأَتَبَغَّضُ إِلَيْكَ وَ تَتَوَدَّدُ إِلَيَّ فَلا أَقْبَلُ مِنْكَ

ناز کردن عبد بر مولا: أَسْأَلُكَ مُسْتَأْنِسا لا خَائِفا وَ لا وَجِلا مُدِلا عَلَيْكَ فِيمَا قَصَدْتُ فِيهِ [بِهِ‏] إِلَيْكَ.

کتاب حاضر با نگاهی عرفانی به دعای شریف افتتاح سعی می‌کند که روزنه‌ای جدید برای سالکین إلی الله باز کند.

 

پاورقي:

^[1]. سوره مبارکه فاطر، 15.

^[2]. اصول کافی، ج4،ص212.

^[3]. سوره مبارکه غافر، 60.

^[4]. سوره مبارکه مبارکه بقره، 186.

^[5]. غررالحکم، ص299.

^[6]. الکافی(چاپ اسلامیه)،ج2،ص468.

^[7]. همان ص469.

^[8]. الکافی، ج4،ص471.

^[9]. همان، ص473.

^[10]. کتاب المواعظ، ص35.

^[11]. بحار الانوار، ج 90، ص 321.

^[12]. اصول کافی،ج4،ص221.

^[13]. بحار الانوار، ج 90، ص 321.

^[14]. اصول کافی، ج4،ص214.

^[15]. نهج البلاغه، خطبه178.

^[16]. سوره مبارکه نمل، آیه62.

^[17]. كافى، ج 2، ص 148.

^[18]. نهج الفصاحه، ص 226.

^[19]. بحارالأنوار، ج90، ص321.

^[20]. مجمع البحرین، ج 5، ص 353.

^[21]. تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص 193.

^[22]. كافى، ج 2، ص 489.

^[23]. البتّه ما نمی‌خواهیم جنبه‌ی غضب و جلال الهی را نادیده بگیریم و بلکه فقط می‌خواهیم متذکّر شویم که رحمت و مهر الهی بر غضب و قهر او غلبه دارد.